Σύνδρομο Επαγγελματικής Εξουθένωσης – Βurnout

Το «σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης» (burnout) πρωτοεμφανίστηκε το 1974 σε επαγγελματίες ψυχικής υγείας που αμελούσαν τους ασθενείς τους. Αναφέρεται στην ψυχοσωματική καταπόνηση του εργαζόμενου και την εξάντληση των ψυχικών αποθεμάτων κατά την προσπάθεια προσαρμογής του στις καθημερινές δυσκολίες που σχετίζονται με την επαγγελματική του δραστηριότητα.

Βασικά χαρακτηριστικά του συνδρόμου αποτελούν:

• η συναισθηματική εξάντληση – αίσθηση συνεχούς έντασης και συναισθηματικής απομόνωσης στις διαπροσωπικές σχέσεις των εργαζόμενων,
• η αποπροσωποποίηση – αρνητική και αγενής συμπεριφορά προς τα άτομα που ζητούν και αποδέχονται τις υπηρεσίες του εργαζομένου, και
• το αίσθημα έλλειψης προσωπικών επιτευγμάτων – πεποίθηση ότι η ικανότητα και η επιθυμία τους για επιτυχία μειώνονται συνεχώς

Επιπλέον, ο όρος «burnout» περιγράφει την καθημερινή δυσφορία και ευερεθιστότητα, την καταβολή δυνάμεων, το αίσθημα «κενού» και την αίσθηση απογοήτευσης και ανικανότητας. Έχει παρατηρηθεί σε πολλούς επαγγελματικούς κλάδους και ιδιαίτερα σε εργαζομένους που απασχολούνται σε επαγγέλματα βοήθειας (ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, εκπαιδευτικοί, κοινωνικοί λειτουργοί, αστυνομικοί, λειτουργοί ψυχιατρικών νοσοκομείων, άνθρωποι που εργάζονται με μικρά παιδιά, κ.α.) και γενικότερα επαγγέλματα που χαρακτηρίζονται από έντονο διαπροσωπικό στρες.

Στάδια ανάπτυξης

Σύμφωνα με το μοντέλο των Edelwick και Brodsky (1980), το σύνδρομο εκδηλώνεται και ακολουθεί τα εξής στάδια ανάπτυξης:

1^ο. Ενθουσιασμός → αρχικά το άτομο υπερεπενδύει στην εργασία του, έχοντας μη ρεαλιστικές προσδοκίες για την αποτελεσματικότητά του. Είναι υπερβολικά ενθουσιώδες και αφιερώνει πολύ χρόνο και διαθέσιμους πόρους στην εργασία.

2^ο. Αμφιβολία → αφού έχει κάνει προσπάθεια να αποκτήσει επιπλέον εφόδια, ο εργαζόμενος αντιλαμβάνεται ότι η εργασία δεν ικανοποιεί πλήρως τις προσδοκίες και τις ανάγκες του. Έτσι, αρχίζει σταδιακά να αποστασιοποιείται και να δίνει έμφαση σε θέματα όπως οι οικονομικές απολαβές, η σταδιοδρομία και το εργασιακό ωράριο ως μείζονα προβλήματα, ενώ τα ίδια θέματα δεν τον είχαν απασχολήσει στο παρελθόν.

3^ο. Απογοήτευση → σε αυτό το στάδιο εμφανίζονται πιο έντονες αμφιβολίες σχετικά με τις ψυχοπιεστικές συνθήκες εργασίας, τη μη αναγνώριση του έργου, κλπ. Πρόκειται για ένα μεταβατικό στάδιο στο οποίο το άτομο καλείται να τροποποιήσει τη συμπεριφορά του ή να επιλέξει την αδιαφορία και να αποξενωθεί.

4^ο. Απάθεια → στο τελικό στάδιο ο εργαζόμενος έχει παραιτηθεί από κάθε προσδοκία, αποφεύγει να αναλάβει ευθύνες και αδιαφορεί για κάθε επαγγελματική διαδικασία.

Συμπτώματα

Το burnout εκδηλώνεται με πολύμορφη συμπτωματολογία που περιλαμβάνει οργανικές, συναισθηματικές και συμπεριφορικές ενδείξεις:

Οργανικά (ψυχοσωματικές εκδηλώσεις) → κεφαλαλγίες, υπέρταση, γαστρεντερικές διαταραχές, κόπωση, μεγαλύτερη κατανάλωση καφεΐνης, αλκοόλ, καπνού και ψυχοφαρμάκων.

Συναισθηματικά → αποθάρρυνση, χαμηλή αυτοεκτίμηση, κυνισμός και επιθετικότητα, ενοχές, έλλειψη συγκέντρωσης και δημιουργικότητας, προοδευτική παραίτηση της συναισθηματικής και κοινωνικής ζωής – «κλείσιμο» στον εαυτό.

Συμπεριφορικά → έντονη αντίσταση καθημερινά στην αναχώρηση από την οικία, απώλεια θετικών συναισθημάτων προς τους πελάτες και υιοθεσία ενός στερεότυπου μοντέλου με αυτούς, αλλαγές στο χρόνο επαφών μαζί τους, αποφυγή συζητήσεων με συναδέλφους, οικογενειακές συγκρούσεις, μεγάλος αριθμός απουσιών από την εργασία, πιο εύκολη υιοθεσία χρήσης μέτρων ελέγχου της συμπεριφοράς (πχ. φάρμακα).

 

Αίτια

Οι παράγοντες που ευθύνονται για την εκδήλωση του συνδρόμου αφορούν τόσο τα ατομικά χαρακτηριστικά του ατόμου, όσο και τις κοινωνικές και εργασιακές συνθήκες:

• Ατομικά χαρακτηριστικά → φύλο, ηλικία, κλπ.

• Χαρακτηριστικά προσωπικότητας → ιδιαίτερα σχολαστικά άτομα, άτομα με ισχυρή ανάγκη επιβεβαίωσης και εκτίμησης από τους συνανθρώπους, αφοσίωση στην εργασία, αγχώδης προσωπικότητα, τελειομανία, εξάρτηση από τους άλλους, χαμηλά επίπεδα ικανοποίησης στην προσωπική ζωή, υπερβολική εσωστρέφεια ή εξωστρέφεια, αυταρχισμός και ανάγκη ελέγχου των πάντων, μη ρεαλιστικές προσωπικές προσδοκίες, έντονη ανάγκη προσφοράς βοήθειας.

• Οργανωτική δομή και χαρακτηριστικά επαγγέλματος → υπερβολικός φόρτος εργασίας, ελλιπής ανταμοιβή, εργασία σε κλάδους πέραν των προσωπικών ενδιαφερόντων και ικανοτήτων, ανεπαρκής ενθάρρυνση, έλλειψη ισότητας.

Όλα αυτά οδηγούν σε έλλειψη προσωπικών κινήτρων. Επίσης, υπάρχουν πρόσθετοι ψυχοπιεστικοί παράγοντες σε συγκεκριμένα επαγγέλματα που απαιτούν μεγαλύτερη κατανάλωση ενέργειας και η επαφή με τους πελάτες είναι περισσότερο συναισθηματικά φορτισμένη (πχ. γιατροί σε ψυχιατρικό/ογκολογικό τομέα, τμήματα ανιάτων ή χρόνιων νοσημάτων).

• Διαπροσωπικοί παράγοντες → έλλειψη υποστηρικτικού δικτύου (φίλοι, οικογένεια, εργασιακοί σύμβουλοι).

• Κοινωνικοί παράγοντες → κοινωνικές προσδοκίες.

 Ας δούμε κάποιες μη ορθολογικές σκέψεις που συχνά υιοθετούνται και καθιστούν τα άτομα επιρρεπή στην εκδήλωση του συνδρόμου:

Μη ορθολογικές ιδέες και Πεποιθήσεις	Συνεπαγόμενες ψυχικές καταστάσεις
‘‘ΠΡΕΠΕΙ να είμαι καλός και να τυγχάνω της επιδοκιμασίας των άλλων, αλλιώς δεν αξίζω τίποτε και δεν πρέπει να με λαμβάνουν υπόψη’’	Κατάθλιψη, άγχος, αίσθημα αναξιοπρέπειας, φόβος λάθους
‘‘Οι άλλοι ΠΡΕΠΕΙ να μου συμπεριφέρονται καλά, αλλιώς δεν αξίζει να τους λαμβάνω υπόψη’’	Εχθρότητα, οργή, μνησικακία, επιθετικότητα προς τους άλλους
‘‘Τα πράγματα ΠΡΕΠΕΙ να γίνονται όπως νομίζω ΕΓΩ αλλιώς η κοινωνία θα πηγαίνει συνεχώς προς το χειρότερο’’	Χαμηλή ανοχή στη ματαίωση, τάση οίκτου προς εαυτό

Πρόληψη και Αντιμετώπιση

Για την πρόληψη και την αντιμετώπιση του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης είναι απαραίτητες οι δράσεις τόσο σε ατομικό, όσο και σε οργανωτικό επίπεδο. Σε ατομικό επίπεδο είναι κρίσιμη η έγκαιρη αναγνώριση των συμπτωμάτων και η αναζήτηση υποστήριξης. Ο εργαζόμενος πρέπει να αποδέχεται τις ικανότητές του και να επανεκτιμά τους προσωπικούς στόχους και τις προσδοκίες του αν αυτό κρίνεται απαραίτητο. Η υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής και η ύπαρξη υποστηρικτικού δικτύου συμβάλουν σημαντικά στην αντιμετώπιση του προβλήματος. Σε επίπεδο οργάνωσης πρέπει να γίνεται σαφής ανάθεση του ρόλου και των καθηκόντων, να υπάρχει πολυμορφία στην εργασία, αλλά και δυνατότητα επαγγελματικής εξέλιξης και, βέβαια, διαθέσιμες ομάδες ψυχολογικής υποστήριξης για αυτούς που το χρειάζονται.