Οι διαταραχές προσωπικότητας αποτελούν μια ετερογενή ομάδα διαταραχών. Θεωρούνται ως επίμονα, μακρόχρονα και άκαμπτα μοτίβα συμπεριφοράς και εσωτερικής εμπειρίας, τα οποία μπορεί να παρεκκλίνουν από τις κοινωνικές προσδοκίες και να προκαλούν σημαντική ενόχληση στην κοινωνική και επαγγελματική περιοχή της λειτουργικότητας. Αφορούν στον τρόπο με τον οποίο το άτομο σχετίζεται με τον εαυτό του, σκέπτεται και συμπεριφέρεται προς τους άλλους. Οι διαταραχές προσωπικότητας παγιώνονται στην εφηβεία και έχουν χρόνια πορεία αφού αποτελούν δύσκαμπτα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ατόμου. Για την ανάπτυξη των διαταραχών συμβάλλουν τόσο γενετικοί όσο και περιβαλλοντικοί παράγοντες.

Τύποι διαταραχών προσωπικότητας

Παρανοειδής :

το άτομο χαρακτηρίζεται από παθολογική καχυποψία και κρυψίνοια, καθώς και ιδιαίτερη ευαισθησία στην κριτική. Τείνει να παρερμηνεύει τις προθέσεις των συνανθρώπων του ως κακεντρεχείς  και κακόβουλες. Δεν εμπιστεύεται κανέναν, είναι σε υπερεγρήγορση και αντιδρά με οργή και επιθετικότητα στις υποτιθέμενες κακεντρέχειες των άλλων. Άτομα με παρανοειδή διαταραχή προσωπικότητας αναζητούν συνεχώς κάποιο βαθύτερο, κακόβουλο προς αυτούς νόημα στα λόγια και τις ενέργειες των άλλων, ενώ αποποιούνται των προσωπικών τους ευθυνών και θεωρούν τους άλλους υπαίτιους για τις δικές τους δυσκολίες και προβλήματα. Συχνά πιστεύουν ότι τους παρακολουθούν, ότι είναι θύματα δολοπλοκίας και αμφισβητούν οποιαδήποτε φιλική διάθεση των άλλων. Όλα τα παραπάνω δημιουργούν σημαντικά προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις και την κοινωνική λειτουργικότητα των ασθενών.

Σχιζοειδής :

Το άτομο επιδεικνύει συναισθηματική ψυχρότητα και κοινωνική απομόνωση αφού δεν επιθυμεί ούτε απολαμβάνει τις κοινωνικές σχέσεις. Λόγω εσωστρέφειας, έχει περιορισμένο εύρος έκφρασης των συγκινήσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις, επιλέγει μοναχικές δραστηριότητες, αδιαφορεί για τη σύναψη ερωτικών σχέσεων ή στενών φιλιών και δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται ούτε για επαίνους ούτε για επικρίσεις από τους άλλους

Σχιζότυπη:

Χαρακτηρίζεται από μεγάλη έλλειψη άνεσης στις κοινωνικές και διαπροσωπικές σχέσεις και μειωμένη ικανότητα για σύναψη στενών σχέσεων. Αν και δεν παρατηρείται νοητική έκπτωση, η διαταραχή αυτή εμφανίζει αρκετά κοινά στοιχεία με τις σχιζοφρενικές διαταραχές. Το άτομο εμφανίζει παράδοξη σκέψη και εκκεντρικά στοιχεία στη συμπεριφορά, την ομιλία και στην εμφάνιση. Συχνά υιοθετούν ιδέες παρανοϊκού περιεχομένου, έχουν έντονο κοινωνικό άγχος και, ενώ επιθυμούν να έχουν κοινωνική ζωή, τείνουν να απομονώνονται.

Αντικοινωνική:

Ασθενείς με αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας έχουν συχνή εμπλοκή με το νόμο αφού η διαταραχή τους χαρακτηρίζεται από παραβατική συμπεριφορά, εξαπάτηση και εκμετάλλευση των άλλων, παρορμητικότητα , ευερεθιστότητα και επιθετικότητα, επαγγελματική ανευθυνότητα και οικονομική αφερεγγυότητα με παντελή απουσία τύψεων. Τα χαρακτηριστικά αυτά δεν είναι πάντα έκδηλα. Το άτομο μπορεί να είναι χειριστικό και να φαίνεται αξιόπιστο, ωστόσο αντιμετωπίζει του άλλους κυνικά και αδυνατεί να αντιληφθεί τα προβλήματα που τους δημιουργεί. Η έλλειψη συναισθημάτων και η αδιαφορία για τους άλλους, οδηγεί σε παραβατικές και δυσλειτουργικές συμπεριφορές, γι’ αυτό και τα άτομα με αυτή τη διαταραχή δεν έχουν σταθερές διαπροσωπικές και εργασιακές σχέσεις.

Μεταιχμιακή/οριακή:

Το άτομο εμφανίζει αστάθεια στις διαπροσωπικές σχέσεις, την εικόνα εαυτού και τα συναισθήματα, είναι παρορμητικό και συχνά αυτό-καταστροφικό σε τομείς όπως οι σεξουαλικές σχέσεις, η χρήση ουσιών και η διαχείριση χρημάτων. Η ασάφεια ως προς την εικόνα εαυτού και το χρόνιο αίσθημα κενού δημιουργούν έντονα προβλήματα ταυτότητας και συνεχή αναζήτηση ως προς τον σεξουαλικό και επαγγελματικό προσανατολισμό, τους κοινωνικούς ρόλους κ.α. Χαρακτηριστικές είναι οι συναισθηματικές εναλλαγές (κατάθλιψη, άγχος, ευερεθιστότητα, απόγνωση) και η αναζήτηση έντονων συγκινήσεων. Τα άτομα κάνουν απεγνωσμένες προσπάθειες να συνάψουν διαπροσωπικές σχέσεις οι οποίες εναλλάσσονται συνεχώς ανάμεσα στα άκρα εξιδανίκευσης και απαξίωσης του άλλου. Ο έντονος φόβος εγκατάλειψης που χαρακτηρίζει τα άτομα με οριακή διαταραχή , τα οδηγεί σε προσπάθειες αποφυγής του αποχωρισμού με καταστροφικές συνέπειες όταν αυτό δεν επιτυγχάνεται. Η οριακή διαταραχή  προσωπικότητας έχει συνδεθεί με αρνητικές εμπειρίες (κακοποίηση, απώλεια, συγκρουσιακό περιβάλλον) κατά την παιδική ηλικία.

Ιστριονική:

Χαρακτηρίζεται από υπερβολική αλλά ρηχή έκφραση των συγκινήσεων και έντονη αναζήτηση της προσοχής των άλλων. Συχνή είναι η εναλλαγή συναισθήματος, η εξαρτητικότητα και η τάση για δραματοποίηση. Ασθενείς με ιστριονική διαταραχή νιώθουν συχνά αβοήθητοι, είναι πολύ παρορμητικοί και επιδεικνύουν έκδηλη σεξουαλικότητα με αποπλανητικές και επιδεικτικές συμπεριφορές. Στα πλαίσια αναζήτησης προσοχής, έχουν συχνά φανταχτερή εμφάνιση, έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις και δραματική συμπεριφορά.

Ναρκισσιστική:

Πρόκειται για ένα διάχυτο πρότυπο «μεγαλείου» που εκφράζεται είτε στη φαντασία του ατόμου είτε στη συμπεριφορά του. Το άτομο έχει έντονη ανάγκη για θαυμασμό από τους άλλους και μεγαλειώδη αίσθηση εαυτού. Πιστεύει ότι ανήκει στους ολίγους «εκλεκτούς» και ότι δικαιούται τα πάντα, ενώ αντιμετωπίζει την κριτική με οργή ή κατάθλιψη. Η έλλειψη ενσυναίσθησης καθιστά το άτομο ανίκανο να αναγνωρίσει και να κατανοήσει τα συναισθήματα, τις καταστάσεις και τις ανάγκες των άλλων. Χαρακτηρίζεται από υπεροψία και αλαζονεία ενώ συχνά φθονεί τους άλλους ή πιστεύει ότι τον φθονούν.

Αποφευκτική:

Κύρια χαρακτηριστικά είναι η αποφυγή διαπροσωπικών σχέσεων και ο φόβος κριτικής και απόρριψης. Το άτομο είναι συνεσταλμένο, κοινωνικά απομονωμένο και εμφανίζει μικρή ανοχή στην αρνητική αξιολόγηση από άλλους. Επιθυμεί να συμμετέχει στα κοινωνικά δρώμενα αλλά συχνά εμφανίζει «σύμπλεγμα κατωτερότητας» και λόγω της χαμηλής αυτοπεποίθησής του κάνει στην άκρη.

Εξαρτητική :

Το άτομο είναι υπερβολικά εξαρτητικό και υποταγμένο, γι’ αυτό και επιδιώκει τη σύναψη σχέσεων εξάρτησης και παθητικότητας. Έχει υπερβολική  ανάγκη για φροντίδα από άλλους (συμβουλές, διαβεβαιώσεις ), φοβάται να τους αποχωριστεί και αδυνατεί να πάρει αποφάσεις και να αναλάβει πρωτοβουλίες. Στερείται αυτοπεποίθησης και μπορεί να παραμένει σε μια κακοποιητική σχέση επειδή δεν αντέχει να μείνει μόνο του.

Ιδεο-ψυχαναγκαστική:

Χαρακτηρίζεται από άκαμπτη προσήλωση στην τάξη, τελειοθηρία και έλλειψη προσαρμοστικότητας. Πρόκειται για άτομα που είναι απόλυτα αφοσιωμένα στα καθήκοντά τους και στο πρόγραμμα, και τους είναι αδύνατο να παρεκκλίνουν από αυτό. Οποιαδήποτε αλλαγή τους προκαλεί δυσφορία και είναι ευαίσθητα στην κριτική. Ακαμψία παρουσιάζουν, επίσης, και σε θέματα ηθικής και αξιών. Τα άτομα είναι αναποφάσιστα, συχνά εμμονικά και επιδεικνύουν υπερβολική τελειοθηρία σε βαθμό που παρακωλύει σημαντικές πτυχές της ζωής τους όπως οι κοινωνικές σχέσεις και η ψυχαγωγία. Τέλος, η ανάγκη για απόλυτο έλεγχο τόσο στο περιβάλλον, όσο και στον εσωτερικό τους κόσμο, κάνει τους εν λόγω ασθενείς να μην εκφράζουν οποιοδήποτε συναίσθημα, και να είναι υπέρμετρα ευγενείς παρ’ όλο που συχνά τρέφουν επιθετικά συναισθήματα.

Θεραπεία

Κατά κύριο λόγο η μακράς διαρκείας ατομική ψυχοθεραπεία ενδείκνυται για την αλλαγή στο επίπεδο προσωπικότητας. Εξαιρετικά αποτελεσματική έχει αποδειχθεί η Θεραπεία Σχημάτων γιατί απευθύνεται σε άτομα με χρόνιες χαρακτηριολογικές διαταραχές. Ο θεραπευόμενος εντοπίζει τα σχήματα που έχει δημιουργήσει από την πρώιμη παιδική ηλικία μέχρι το παρόν, τα οποία συντηρούν την διαταραχή και ενθαρρύνεται να τα μεταβάλει. Η γνωσιακή ψυχοθεραπεία στοχεύει επίσης στην εύρεση των «προβληματικών σχημάτων» του ασθενούς που συμβάλουν στην προσωπικότητα. Οι ψυχαναλυτικού τύπου προσεγγίσεις θεωρούνται ωφέλιμες με καλή πρόγνωση ιδιαίτερα για τις ήπιες διαταραχές προσωπικότητας. Τέλος, εφαρμόζεται ομαδική ψυχοθεραπεία -συνήθως σε μέλη με διαφορετικής βαρύτητας διαταραχή προσωπικότητας- αλλά και οικογενειακή θεραπεία- ιδιαίτερα σε εφήβους ή νέους ενήλικες ασθενείς. Η φαρμακευτική αγωγή χορηγείται σε περιπτώσεις που υπάρχει σοβαρή συμπτωματολογία και συννοσηρότητα, ως συνοδευτική της ψυχοθεραπείας.